Дархан- Уул аймгийн Түүх, Газарзүйн багш О.Тунгалагийн хичээлээс

Монголд XYI-XYIII зуунд шарын шашин дэлгэрснээр сүм хийдүүд олноор байгуулагдаж хүрээ лам нар бий болсон бөгөөд энэ нь хотшин суурьших хэлбэрт шилжих эхлэл болсон билээ. 

Эрдэнэзуугийн хийдээс гадна 1654 онд анх суурь нь тавигдаж хурал номынхоо ажлыг нүүдлийн байдлаар явуулж байснаа 1838 онд Дандарын ёсны сүм дуган барьж суурьшсан Гандантэгчинлэн хийд нь шашны хамгийн том төвүүдийн нэг болсон байв.

1726 онд барилгын ажлыг эхлүүлж 1737 онд дуусгасан Амарбаясгалан хийд сургалт эрдмийн 10 дацан, хурал ном хурж байхдаа 50 гаруй дугантай, 6000 гаруй лам хуврагтай  байжээ. 

1776 онд одоогийн Хэнтий айм...

           Дүү Ц.Дэндэвдуламын хамт                            

Дондогдулам хатан эхээс өнөр олуулаа хүн байв. Олон эгч, дүү нартай. Түүнийг нас барахад түүний дүү нь дуу зохион дуулжээ. Түүнд:
Зуны дунд сардаа
Нарт ертөнцөөс халилаа даа, эгч минь 
Найман шаргыг хөлөглөөд одлоо доо, хө гэсэн үгтэй юмсанжээ. 

Түүнийг тэнгэрт хальсны дараа Шарга морьтын урьд Сэлбэ голын эхэн дээр чандарлажээ. Хатантан Дамбадаржаагийн өмнөд этгээдэд байх Чандагатын харзнаас хүртэж, Уужийн бургасанд очиж далийн ягаан цэцгэнд сууж эрхэмсэглэдэг байсан гэнэ. Тэгээд Дондогдуламын шарилыг хөлөглөж явсан найман шарга мо...

Сайн байцгаана уу? Манай Дархан- Уул аймгийн хэмжээнд ТНУ-ны багш нарын дунд МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ЗАНГИЛАА АСУУДЛУУД гэсэн сэдвээр илтгэлийн уралдаан зарласан. Энэ уралдаанд багш миний бие дээрх сэдвийг сонгож, нилээд олон ном сонин уншиж, эрэл хайгуул хийлээ. Тэгээд Дондогдулам хатны тухай судлах тусам илүү олон сонирхолтой баримтуудыг олж мэдэж авлаа. Мэдсэн зүйлээ та бүгдтэйгээ хуваалцмаар санагдаад энэхүү нийтлэлийг цуврал болгон хүргэж байна. Таалан болгооно уу!

...

1911 оны Монголын Үндэсний Эрх чөлөөний хувьсгалын үйл хэрэгт идэвхийлэн оролцсон хүмүүсийн нэг Өвөрмонголын Зостын чуулганы Харчин ван Гүнсэнноровын хошууны түшмэл Баянтөмөрийн Хайсан бөлгөө. Тэрбээр 1907 онд анх Их Хүрээнд ирж танилцжээ. Тэрбээр 1907 онд анх Их Хүрээнд ирж танилцжээ. Тэрбээр 1910-1915 он хүртэл хугацаанд Монгол Улсын улс төрийн үйл ажиллагаанд ихээхэн хүчин чармайлттай ажиллаж байсан билээ. Б.Хайсан нь Богд хаан, Дотоод яамны тэргүүн сайд Г.Цэрэнчимэд нартай нилээд ойр дотно шадарлаж явсан гэж ном зохиолд дурьддаг билээ. Богд хаан Хайсан гүний улс төр...

Богдыг таван настай байхад нь тодpуулан Хүpээнд залж иpснээс хойш түүний бүхий л амьдpал Монголын түүхтэй холбогдсон юм. Богдын эцэг Гончигцэрэн нь замдаа нас барсан тухай мэдээ бий. Иймээс тэрбээр хоёр ах, ээж Ойдовдулам, дүү Лувсанхайдав нарын хамт долуулаа Монголд ирсэн байна. Богдын дүү Лувсанхайдав нь шарын шашны чойжин лам болж, Хүрээнд тусдаа сүм бариулсан нь эдүгээ ч Чойжин ламын сүм нэрээрээ хадгалагдан үлджээ. Богд багаасаа сэргэлэн цовоо хүүхэд байсан тул монгол хэл, бичиг чадамгай сурч, улмаар биеэ их л чөлөөтэй авч явдаг нэгэн болсон төдийгүй Бээжингийн хяналтанд тэр бүр орохгүй б...

Юун соёлын довтолгоо вэ? гэж үү. Орчин үеийн залуус төдийлөн сайн мэдэхгүй. Харин тэдний аав, ээж, өвөө, эмээ андахгүй. XX зууны эхэн үеийг хүртэл монголчууд суурин соёл иргэншлээс ангид байсан. Нүүдэлчний соёл, амьдрах арга ухаанаас илүүг тэднээс шаардаж байгаагүй биз. Харин 1950-1960-аад онд суурин иргэншлийн соёлын довтолгооныг улс даяар эхлүүлсэн түүхтэй. Энэ кампанит ажлын үеэр айл бүрийг саван, сойз, оо, гар нүүрийн болон амны алчуур хэрэглэхэд сургасан гэдэг. Савангаар гараа угаадаг, цагаан даавуунд орж унтдаг, шүлс, нус цэрээ хаа таарсан газраа хаяж болохгүйг монголчууд соёлын довтолго...

"…бидний улс эв саналыг нэгтгэн нийт нэгэн хүчийг нийлүүлэн нэгэн зэргээр зориглон хөдөлбөл үл хүрэх газаргүй бөгөөд мэдэхгүй ба чадахгүй гэх явдал огт үгүй болж гадаад дотоодын эзэрхэгийн савраас гарч, учрах зовлонгүй болж болохыг дан ганц бидний сэтгэлийн чин зориг мэднэ. Ташаагүй үнэн болохыг би батлан өгүүлнэ”

Аймшиггүй чин зоригт Жанжин Сүхбаатарын энэ үг яруу тунгалаг, жавхаа төгөлдөр, агуулга гүнзгий, оновчтой зүйрлэл төгс бүрдсэн нь Авраам Линкольний “Геттисбергийн үг”-тэй эн зэрэгцэж, Мартин Лютер Кингийн “Би мөрөөдөж байна” илтгэлтэй зиндаархаж чадахуйц монгол хүний дархалсан үгэн ц...

1930-аад оны их хэлмэгдүүлэлтийн үед хэд хэдэн эмэгтэй цаазлагдсан харамсам баримт бий. “Алагдсан хүмүүсийн дотор лав нэг хүүхэд бий. Мэдэгдэж байгаагаар мөн 8 эмэгтэй буудуулсан ба гурав нь жирэмсэн байжээ” хэмээн нийтлэлч Б.Баабар “Тусгаар тогтнолд зольсон 30000 амь” өгүүлэлдээ онцолжээ.

Түүний тодотгосноор нэг хүүхэд гэдэг нь олны дунд “Хэнтийн мэргэн жаал” гэж алдаршсан есхөн настай хүү Ламаадан хутагт байх. Харин хилсээр хороогдсон 8 бүсгүйн зарим нь хэн, хэн байв гэдэг нь хараахан бүрэн тодорхой болоогүй ч бас нэрлэж болохоор байдаг.

Намын Төв хорооны гишүүн, үндэсний шилдэг сэхээт...